ویروس‌شناسی علم مطالعه ویروس‌ها می‌باشد، که ذراتی بسیار ریز و غیر میکروسکوپی می‌باشند. ویروس‌ها انگل‌های داخل سلولی بوده در مواد ژنتیکی آن‌ها در پوششی پروتئینی جای دارند. ویروس‌ها را از لحاظ ساختار آنها، طبقه‌بندی و تکامل، نحوه عفونی کردن و چگونگی تخریب سلول میزبان، چگونگی تعامل با ارگانیسم میزبان و سیستم ایمنی آن، بیماری‌هایی که ایجاد می‌کنند، تکنیک‌های جداسازی و کشت آن‌ها و استفاده آن‌ها در مطالعات تحقیقاتی و درمان، مورد مطالعه قرار می‌دهند. ویروس‌شناسی در دو زیر شاخه میکروبیولوژی و پزشکی مورد مطالعه قرار می‌گیرد

 تاریخچه

علم ویروس‌شناسی، پس از استفاده از واکسن آبله به وسیله ادوارد جنر (۱۷۹۸)، تهیه واکسن علیه بیماری هاری به وسیله پاستور (۱۸۸۴)و انتقال بیماری موزائیک توتون از گیاه آلوده به گیاه سالم توسط مایر در سال ۱۸۸۶ آغاز شده‌است. در سال ۱۸۹۲ ایوانوسکی، اثبات کرد که عامل مولد بیماری موزائیک توتون از صافی‌های بسیار ریز نگهدارنده باکتری عبور می‌کند؛ ولی چندان به مهم بودن این مسئله پی نبرد. تا این که بیچرنیک (۱۸۹۸) دانشمند هلندی که پدر ویروس‌شناسی نامیده شده‌است ادعا کرد که عامل بیماری موزائیک توتون، باکتری نیست و عامل مسری دیگری است. استنلی در سال ۱۹۳۵ با استفاده از روش‌های جدید خالص کردن، پروتئین‌ها، ویروس را خالص کرد و به خاطر این خدمتی که انجام داد، موفق به دریافت جایزه نوبل شد.

صفات عمومی ویروس‌ها

ویروس‌ها عواملی هستند که واجد یک نوع اسید نوکلئیک هستند. دارای پوشش پروتئینی در اطراف اسید نوکلئیک می‌باشند. در درون سلول‌های زنده با بکار گرفتن ماشین سنتزی سلول میزبان تکثیر پیدا می‌کنند و اسید نوکلئیک ویروسی را به سایر سلول‌ها منتقل می‌سازند. چون ویروس‌ها فاقد آنزیم‌های لازم برای متابولیسم هستند، لذا برای تکثیر یافتن بایستی از ماشین متابولیکی سلول میزبان استفاده نمایند. این کیفیت از نظر پزشکی جهت پیدا کردن داروهای ضد ویروسی بسیار اهمیت دارد. زیرا اکثر داروهایی که تکثیر ویروس‌ها را متوقف می‌سازند، بر اعمال سلول میزبان نیز اثر می‌گذارند؛ ولی وجود لیپیدها در سطح خارجی برخی از ویروس‌ها آن‌ها را در برابر حلال‌های لیپیدها نظیر اتر، آسیب‌پذیر می‌سازد.

ساختار و رده‌بندی ویروس‌ها

شاخه اصلی ویروس‌شناسی طبقه‌بندی آن‌ها می‌باشد. ویروس‌ها را می‌توان بر اساس سلول‌های میزبانی که آلوده می‌کنند طبقه‌بندی کرد. به‌طور مثال: ویروس‌های حیوانی، ویروس‌های قارچ‌ها، باکتریوفاژها (ویروس‌هایی که میزبان آن‌ها باکتری‌ها می‌باشند)، که شامل پیچیده‌ترین ویروس‌ها می‌باشد. تقسیم‌بندی دیگر بر اساس شکل کپسید (بیشتر مارپیچ یا چند وجهی) یا ساختار ویروس می‌باشد (به‌طور مثال وجود ویا عدم وجود پوشش لیپیدی). اندازه ویروس‌ها از حدوداً 30 nm تا 450 nm می‌باشد. این به معنی می‌باشد که اکثر ویروس‌ها را نمی‌توان با میکروسکوپ نوری مشاهده کرد. شکل و ساختار ویروس‌ها توسط میکروسکوپ الکترونی، طیف‌سنجی NMR و کریستالوگرافی اشعه ایکس مورد مطالعه قرار می‌گیرد.

مفیدترین و گسترده‌ترین روش تقسیم‌بندی ویروس‌ها بر اساس نوع اسید نوکلدیک (ماده ژنتیکی) آن‌ها و نوع همانندسازی و تکثیر آن‌ها در سلول میزبان می‌باشد. این تقسیم‌بندی شامل:

 DNA ویروس‌ها ) به دو دسته DNA ویروس‌های ۲ رشته‌ای و تک رشته‌ای تقسیم می‌شوند

1. RNA ویروس‌ها ) به سه دسته RNA ویروس‌های تک رشته‌ای با پلاریته مثبت، RNA ویروس‌های تک رشته‌ای با پلاریته منفی و گروه خیلی غیرمعمول تر RNA ویروس‌های دو رشته‌ای تقسیم می‌شوند
2. ویروس‌های رونوشت بردار معکوس ) به دو دستهDNA ویروس رونوشت بردار معکوس دو رشته‌ای و RNA ویروس رونوشت بردار معکوس تک رشته که شامل retroviruses می‌باشد، تقسیم می‌شوند

بر اساس آخرین گزارش کمیته بین‌المللی در طبقه‌بندی ویروس‌ها، ویروس‌ها شامل ۵۴۵۰ ویروس، بیش از ۲۰۰۰ گونه، ۲۸۷ جنس، ۷۳ خانواده و ۳ راسته می‌باشد.

ویروس‌شناس‌ها بر روی ذرات ریزتر و ساده‌تر از ویروس نیز مطالعه می‌کنند، مانند:

1. ویروئیدها )RNA حلقوی لخت که گیاهان را عفونی می‌کند
2. ستالایت‌ها ) مولکول‌های اسید نوکلئیک که همراه یا بدون کپسید می‌باشد که نیاز به یک ویروس دیگر برای همانندسازی و عفونت زایی دارد
3. پریون‌ها

در ابتدا ویروس شناسی در دل رشته میکروبیولوژی قرار داشت اما به تدریج، رشته ای مستقل شناخته شد. در دهه 90 میلادی انجمن ویروس شناسی در آمریکا تشکیل شد و به تبع آن انستیتو های متعددی در کشورهای مختلف شکل گرفت که به تدریس دوره های مختلف و تربیت دکترای ویروس شناسی مشغول شدند. در ایران نیز در اوایل دهه 70 شمسی شرایط تربیت دانشجویان در مقطع دکتری رشته ویروس شناسی پزشکی فراهم شد.
رشته ویروس شناسی پزشکی شاخه ای از علوم پایه پزشکی است که در آن دانشجویان دکتری تخصصی طی دوره آموزشی اطلاعات لازم در مورد ویژگی های ویروس ها، مانند ساختمان، ماهیت و روش تکثیر، عفونت زایی، اپیدمیولوژی، تشخیص، تعیین هویت، همچنین کمک به کنترل، پیشگیری و درمان بیماری های ویروسی و نیز تبیین نقش آن ها در بیولوژی سلولی و مولکولی را کسب می کنند تا توانایی انجام فعالیت های آموزشی، پژوهشی، تشخیصی و خدمات مربوطه را فرا گیرند.

منبع:

ویکی پدیا

توانمندی هایی که دانش آموختگان دوره دکتری تخصصی (PhD) رشته ویروس شناسی پزشکی پس از فراغت از تحصیل کسب خواهند کرد:

•    آموزش دروس نظری و عملی ویروس شناسی پزشکی به دانشجویان؛
•    آموزش اصول ایمنی زیستی به گروه های در معرض خطر؛
•    طراحی، اجرا و ارزشیابی پروژه های تحقیقاتی مرتبط با رشته؛
•    مشارکت در طرح های پژوهشی ملی و منطقه ای در زمینه ویروس شناسی؛
•    راه اندازی روش های جدید تشخیصی و نظارت بر کیفیت انجام آزمایش های ویروسی؛
•    مشارکت در تولید واکسن های جدید ویروسی؛
•    نظارت بر ارتقاء کیفیت واکسن های موجود در زمینه بیماری های ویروسی؛
•    مشارکت در تولید کیت ها، مواد و تجهیزات آزمایشگاهی مرتبط؛
•    ارائه خدمات مشاوره ای در زمینه تشخیص و کنترل بیماری های ویروسی در جامعه؛
•    تشخیص سریع و به موقع آزمایشگاهی و ارائه نتایج آن به پزشک معالج و مسئولین نظام سلامت؛
•    همکاری با پارک های علمی و فناوری و شرکت های دانش بنیان؛
•    مدیریت، نظارت، پایش و کنترل کیفی در آزمایشگاه ویروس شناسی؛